Po II wojnie światowej cały majątek Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Wielkopolsce przejął Skarb Państwa i Kościół Rzymskokatolicki. I tak np. w Poznaniu, gdzie do 1945 r. było osiem obiektów kościelnych, parafia odzyskała w 1947 roku tylko cmentarną kaplicę przy ul. Grunwaldzkiej.
Czytaj artykuł w LEX: Walencik Dariusz, Zakres przedmiotowy postępowania regulacyjnego dla Kościoła prawosławnego>
Odszkodowanie za utracone mienie
W pozwie Parafia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego domagała się od wojewody wielkopolskiego zwrotu majątku w Gnieźnie. Powołała się przy tym na przepisy ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego – art. 40. Stanowi on, że na wniosek kościelnej osoby prawnej wszczyna się postępowanie, zwane dalej „postępowaniem regulacyjnym”, w przedmiocie „przywrócenia własności przejętych na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości lub ich części przejętych we władanie państwowych jednostek organizacyjnych bez tytułu prawnego, bez względu na późniejsze ustawodawstwo konwalidujące to przejęcie”.
W punkcie 3 mówi się, że jeżeli własność nieruchomości nie może zostać przywrócona kościelnej osobie prawnej, przyznaje się jej nieruchomość zamienną, a jeśli nie jest to możliwe lub natrafia na trudne do przezwyciężenia przeszkody, odszkodowanie jest ustalane według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości.
Czytaj także komentarz praktyczny w LEX: Słomka Kinga, Zajęcie nieruchomości, jej zwrot oraz zasady przyznawania odszkodowania w związku z wywłaszczaniem nieruchomości>
Sąd Okręgowy w Poznaniu, przyznając odszkodowanie około 3,5 mln zł za nieruchomość przejętą przez państwo, przyjął, że przepisy regulacje dotyczące zwrotu majątku Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego różnią się od regulacji przyjętej w ustawie o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego.
Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 21 kwietnia 2021 r. oddalił apelację parafii. Sąd II instancji powołał się też na dekret z 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich.
Sąd II instancji argumentował, że po wejściu w życie tego dekretu, nieruchomości należące wcześniej do Kościoła Ewangelicko-Unijnego zostały opuszczone. Tym bardziej, że bezsporne jest, że kościół ten nie wznowił działalności po wojnie, czyli po 1945 roku. Stąd też należy przyjąć, że te nieruchomości zostały objęte na podstawie tego dekretu, który sąd wskazał, czyli nie można traktować, że objęcie było bez tytułu prawnego.
Sąd II instancji stwierdził, że art. 41 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego przyznaje prawo do nieodpłatnego przyznania nieruchomości, ale z tego nie wynika możliwość żądania odszkodowania.
Czytaj także w LEX: Sługocka Martyna, Zwrot wywłaszczonych nieruchomości>
Od tego orzeczenia parafia kościoła złożyła skargę kasacyjną, w której zarzuciła m.in. :
- nieważność postępowania w II instancji, gdyż dwóch sędziów zostało powołanych na urząd sędziego na mocy uchwały KRS w 2018 r. i nie spełnia wymogów art. 6 ust.1 Konwencji o ochronie praw człowieka oraz art. 45 Konstytucji, czyli wymogów sądu ustanowionego ustawą,
- naruszenie art. 40 i art.41 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i naruszenie zasad postępowania regulacyjnego.
Sąd Najwyższy w Izbie Cywilnej po zapoznaniu się z uchwałą Krajowej Rady Sądownictwa nr 456 i przebiegiem kariery dwóch sędziów Sądu Apelacyjnego w Poznaniu uznał, że nie zachodzi przesłanka braku niezawisłości i bezstronności. Jak stwierdził sędzia sprawozdawca Dariusz Dończyk, gdyby ci sędziowie przystąpili do konkursu przed zmianami podjętymi w ustawie z grudnia 2017 r., to z dużym prawdopodobieństwem uzyskaliby awans. Ich kariera zawodowa i wyniki orzekania nie budzą wątpliwości Sądu Najwyższego. Wobec tego postępowanie w II instancji jest ważne, co – jak zaznaczył sędzia sprawozdawca – nie oznacza konwalidowania wad ich nominacji.
Przechodząc do meritum sprawy, sędzia Dończyk stwierdził, że wyrok sądu II instancji musi być uchylony i Sąd Apelacyjny w Poznaniu powinien doprecyzować i wyjaśnić ustalenia faktyczne.
Parafia ewangelicka przejęła mienie kościoła unijnego
Sąd Najwęższy wskazał, że sąd II instancji powołał się na art.40 ust.4 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko Augsburskiego, który mówi, że „regulacja nie może naruszać praw nabytych przez niepaństwowe osoby trzecie, a w szczególności przez inne kościoły i związki wyznaniowe…” mając na myśli, że powodowa parafia ewangelicko-augsburskiego przejęła majątek kościoła unijnego, który działał w II RP.
Sąd Najwyższy uznał, że należy szerzej interpretować art. 39 wspomnianej ustawy. Zwrócił uwagę, że jeżeli mamy spełnione przesłanki w tej ustawie zawarte, to nieruchomość, która podpada pod art. 39 ust. 2 ustawy, mimo że kościół ewangelicko-augsburski nie nabył własności nieruchomości po parafii kościoła unijnego, może wystąpić z roszczeniami w sprawie przywrócenia własności.
Chodzi tu o pozostające we władaniu parafii nieruchomości, które były własnością parafii (gmin, zborów) Kościołów Ewangelicko-Unijnych, Kościoła Staroluterańskiego, Ewangelickiego Kościoła Wyznań Augsburskiego i Helweckiego oraz Braci Morawskich.
- Zastosowanie tego przepisu wymaga bardziej szczegółowych ustaleń, dlatego że sąd apelacyjny opierał się na pewnej tezie, że ta nieruchomość została przejęta na podstawie dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Ale w tym zakresie brak jest ustaleń faktycznych – podkreślił sędzia Dończyk.
Sąd Najwyższy przyznał rację sądowi apelacyjnemu, że z przyznania prawa do nieodpłatnego zwrotu nieruchomości nie wynika możliwość żądania odszkodowania.
Sędzia Dończyk zwrócił uwagę, że przepisy dotyczące zwrotu przejętych przez państwo nieruchomości kościelnych, należących do Kościoła Katolickiego różnią się od przepisów regulujących przejęte mienie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Czy jest to regulacja zgodna z Konstytucją? Gdyby nawet dokonać rozproszonej kontroli konstytucyjnej, to nie można z tego faktu wykreować roszczenia – dodał SN. Wskazał, że jest to rola ustawodawcy.
Wyrok Izby Cywilnej SN z 24 kwietnia 2025 r., sygnatura akt II CSKP 1789/22
Cena promocyjna: 62.1 zł
Cena regularna: 69 zł
Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 49.68 zł
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
