Jeśli frankowicz zdecydował się kilka lat temu na zakwestionowanie umowy kredytu i sformułował żądanie pieniężne wobec banku, to za ten czas narosły mu odsetki za opóźnienie od jego wierzytelności własnych wobec banku. Jeśli zaś bank w międzyczasie sformułował wobec frankowicza własne żądanie – tu opiewające o zwrot kwoty odpowiadającej wartości nominalnej wypłaconego kapitału – to frankowicz często rozlicza się z bankiem za pomocą instytucji potrącenia. Wtedy też frankowicz przedstawia do potrącenia, obok wierzytelności własnych o zwrot nienależnie świadczonych rat kredytu na rzecz banku, również narosłe dla niego w tym czasie, skapitalizowane odsetki za opóźnienie, należne od banku.
Czytaj artykuł w LEX: Podstawowe problemy kary umownej naliczanej w stosunku do jednostki czasu>
Dwa konkurencyjne poglądy sądów
I tu pojawia się problem, bowiem część sądów powszechnych uznaje, że działanie takie prowadzi do swoistego „skasowania odsetek” frankowicza, czyli ich wartość odpowiednio nie umarza wierzytelności banku o zwrot kapitału kredytu. Z drugiej zaś strony, pozostała część sądów twierdzi, że takie potrącenie jest jak najbardziej prawnie skuteczne.
Według pierwszego poglądu, potrącenie odsetek ustawowych za opóźnienie nie skutkuje umorzeniem wierzytelności pasywnej, jeśli wierzytelność, od której te odsetki zostały naliczone, ma charakter wierzytelności aktywnej i wcześniej wymagalnej niż wierzytelność pasywna. Na uzasadnienie tego poglądu wskazuje się, że potrącenie działa wstecz od momentu, kiedy było najwcześniej możliwe (tj. stan potrącalności); a najwcześniej zaś jest możliwe – wbrew literalnej treści art. 498 par. 1 k.c. – kiedy wymagalna stała się wierzytelność aktywna, tj. przedstawiona do potrącenia. Jeśli zaś wierzytelność aktywna jest wcześniej wymagalna niż wierzytelność pasywna, a skutek potrącenia następuje z dniem wymagalności wierzytelności aktywnej, to znaczy, że nie wystąpią tu skutki opóźnienia w spełnieniu świadczenia – m.in. prawo do naliczania odsetek za opóźnienie (tzw. wsteczny skutek potrącenia). W tym sensie odsetki przestają istnieć i stąd też nie będą mogły być przedstawione do potrącenia, a co za tym idzie – o ich wartość nie umorzy się odpowiednia część wierzytelności pasywnej.
Z drugiej zaś strony, w sądach powszechnych ukształtowała się konkurencyjna wykładnia, która uznaje za skuteczne potrącenie odsetek za opóźnienie z wierzytelnością pasywną, w sytuacji gdy te odsetki przedstawiane są do potrącenia przed, bądź obok wierzytelności, od której zostały wyliczone, tj. wierzytelności aktywnej; odsetki te mogą zostać skapitalizowane i potrącone za okres od wymagalności wierzytelności aktywnej do dnia wymagalności wierzytelności pasywnej.
Cena promocyjna: 170.1 zł
|Cena regularna: 189 zł
|Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 136.08 zł
Potrącenie odsetek powinno być skuteczne
Wydaje się, że rację przemawiają za poglądem, który dopuszcza możliwość potrącenia odsetek za opóźnienie z kapitałem kredytu. I to z następujących względów.
Zobacz także poradnik w LEX: Podwyższone odsetki za zwłokę na przykładach>
Po pierwsze, należy mieć na względzie treść normy wynikającej z art. 503 k.c. w zw. z art. 451 par. 1 zdn. 2 k.c. Treść owej normy przemawia za tym, że złożenie oświadczenia o potrąceniu, w którym to potrącający precyzuje, że przedstawia do potrącenia odsetki własne – to w sensie prawnym, nic innego jak skorzystanie przez wierzyciela aktywnego z klasycznej już instytucji prawa cywilnego, jakim jest prawo zarachowania wierzytelności dłużnika na poczet własnych wierzytelności ubocznych.
Po drugie, odsetki za opóźnienie same w sobie, mają potencjał do posiadania przymiotu wymagalności, a więc zawierają jedną z przesłanek, która stanowi podstawę dla możliwości skutecznego dokonania potrącenia zgodnie z treścią art. 498 par. 1 k.c. Jak wskazano bowiem w wyroku Sądu Najwyższego z 8.03.2002 r., III CKN 548/00: „[…] odsetki te stają się wymagalne z upływem pierwszego dnia od terminu wymagalności roszczenia głównego, z tym że w pierwszym dniu opóźnienia powstaje roszczenie tylko o odsetki za ten dzień. W razie dalszego opóźnienia proces powstawania tego roszczenia toczy się dalej; wierzyciel nabywa prawo do odsetek oddzielnie za każdy kolejny dzień przez cały czas opóźnienia. Odsetki uzyskują tym samym samodzielność w zakresie wymagalności roszczenia i jego przedawnienia. Roszczenie to staje się wymagalne osobno w każdym dniu opóźnienia i w związku z tym przedawnia się osobno za każdy dzień opóźnienia”. Co w konsekwencji oznaczałoby, że skoro odsetki mają przymiot wymagalności, a wystarczającym jest, aby jedynie wierzytelność aktywna była wymagalna – to zatem mogą zostać potrącone z wierzytelnością pasywną, jeśli są wcześniej wymagalne niż ona sama.
Po trzecie, wsteczny skutek potrącenia nie powinien mieć miejsca, szczególnie wtedy, gdy wierzyciel aktywny w odpowiedni sposób oznaczy kolejność następujących po sobie wierzytelności przedstawianych do potrącenia. O co chodzi? Jeśli wierzyciel aktywny w pierwszej kolejności przedstawi do potrącenia należność odsetkową, a za nią dopiero jako następną należność główną, od której odsetki te zostały naliczone – to tak w ten sposób sformułowane potrącenie, powinno w całości wywrzeć skutek umarzający w stosunku do wierzytelności pasywnej. Przyjmuje się, że w takim układzie, do należności odsetkowej, która jest potrącana jako pierwsza, zasada wstecznego skutku potrącenia nie będzie miała zastosowania (tak np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białystoku z dnia 21.06.2024 r., I ACa 425/23, niepubl.).
Po czwarte, sam Sąd Najwyższy dopuszcza możliwość kaskadowego potrącenia konglomeratu potencjalnie przysługujących wierzytelności względem wierzyciela wzajemnego ze wskazaniem przez wierzyciela kolejności wierzytelności poddawanych do potrącenia. Zgodnie bowiem z wyrokiem Sądu Najwyższego z 14.05.2021 r., IV CSKP 42/21: „[…] Otóż, nie ulega wątpliwości, że pozwana była uprawniona do przedstawienia do potrącenia kolejnych wierzytelności, na wypadek, gdyby któraś z pierwotnie przedstawionych nie odniosła oczekiwanego skutku” – co w istocie sugerowałoby, że również i odsetki za opóźnienie mogą się znaleźć w takim konglomeracie przedstawianych wierzytelności do potrącenia w taki sposób, aby uchronić je przed wstecznym skutkiem potrącenia, właśnie.
Po piąte, przemawiałaby również za tym wykładnia celowościowa art. 498 par. 1 k.c. Skoro bowiem ustawodawca wskazał, że przesłanką stanu potrącalności jest wymagalność obu wierzytelności potrącanych, to oznaczałoby, że zakresem potrącenia mogą być objęte wierzytelności powstałe w zakresie czasu pomiędzy stanem wymagalności jednej wierzytelności a wymagalności tej drugiej – czyt. odsetki za opóźnienie.
Po szóste, choć istnieje pogląd, zgodnie z którym można potrącić odsetki za opóźnienie, jednak jeśli zaraz po tym potrąceniu ulegnie wierzytelność aktywna, od której zostały naliczone te odsetki, to odsetki te retroaktywnie przestają istnieć, a zatem ich wcześniejsze potrącenie nie prowadzi do umorzenia wierzytelności pasywnej – to jednak pogląd ten należy poddać krytyce. W uproszczeniu, wedle tego poglądu, odsetki te po ich umorzeniu miałyby niejako „zmartwychwstać” po to, aby ulec unicestwieniu. Ta koncepcja przeczyłaby zasadzie, iż raz wygasła wierzytelność ponownie „nie odżywa” (łac. actio semel extincta non reviviscit). Nadto, przyjęcie tej koncepcji godziłoby w pewność obrotu, bo łatwo można by było sobie wyobrazić sytuację, gdzie dokonano by cesji odsetek, które to cesjonariusz potrącił, a niezależnie od tego cedent potrąciłby swą wierzytelność główną, która to została przy nim – i w ten sposób doszłoby niejako do unicestwienia transakcji cesji, ale i również w sposób piętrowy innych czynności cywilnoprawnych, które nastąpiły po rzeczonej cesji.
Po siódme, przemawiają za tym względy aksjologiczne: gdyby bowiem dopuścić do takiej sytuacji, gdzie gdy tylko wierzyciel aktywny z wcześniejszym okresem wymagalności wierzytelności własnych poddanych do potrącenia traci odsetki, jeśli tylko zdecyduje się na potrącenie wierzytelności pasywnej, to wierzycielowi pasywnemu zawsze opłacałoby się pozostawać w stanie opóźnienia ze spełnieniem świadczenia wzajemnego, skoro mógłby liczyć na szansę „skasowania odsetek”, których zalega z zapłatą na rzecz wierzyciela aktywnego. Odsetki przestałyby pełnić swą funkcję dyscyplinującą dłużnika w terminowej realizacji zobowiązań i kompensacji czasu powstałego stanu opóźnienia dla wierzyciela aktywnego. Wierzyciel aktywny byłby zaś pozbawiony możliwości rekompensaty za stan opóźnienia, w którym to czasie nie mógł reinwestować należnych mu środków pieniężnych. Godziłoby to nie tylko w pewność obrotu, ale i również w stosunki społeczne – spadłoby bowiem zaufanie, tak konieczne do inicjowania wzajemnych relacji o charakterze gospodarczo-majątkowym.
Czytaj także: Euro to nie drugie franki
Konieczność rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego
Sygnalizowany spór interpretacyjny spowodował zaistnienie swoistego orzeczniczego dualizmu, który ma swe praktyczne konsekwencje. Aktualnie, dochodzi bowiem do sytuacji, gdzie nawet na poziomie samych sądów apelacyjnych istnieje różna praktyka dotycząca tego, czy odsetki mogą być przedmiotem potrącenia, gdy są potrącane wespół z wierzytelnością główną, która była podstawą ich naliczenia. W zależności zatem od składu sądu orzekającego w sprawie, jednym frankowiczom uwzględnia się te odsetki przy potrąceniu, innym już nie.
Tymczasem wskazana kwestia powinna ulec jednolitej wykładni, bowiem problem ten stanie się coraz powszechniejszy, zwłaszcza w świetle tego, iż pojawia się relatywnie często w przedmiocie rozliczeń roszczeń powstałych z upadku umów tzw. kredytów frankowych – spraw tych zaś w sądach zalega kilkaset tysięcy.
W innym wypadku, wobec zaistniałej labilności orzeczniczej, każdy prawomocny wyrok z tą właśnie kwestią w tle, stanie się przedmiotem skargi kasacyjnej, czy to banku, czy też konsumenta. A to oznacza, że Sąd Najwyższy de facto przeobrazi się w sąd trzeciej instancji.
Paweł Stalski, radca prawny, Kancelaria Radcy Prawnego Paweł Stalski
Czytaj także w LEX: Zawieszenie postępowania egzekucyjnego w praktyce komorniczej>
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
